Sir Alex Ferguson: nghệ thuật tâm lý học của người thuyền trưởng

Nếu là Sir Alex Ferguson cầm lái con thuyền, ông sẽ biết phải làm như thế nào.

Trước khi Ole Solskjaer đến, tất cả mọi người đều sẽ có đáp án trước câu hỏi làm thế nào để cứu một câu lạc bộ bóng đá đang chìm vào khủng hoảng. Chính José Mourinho từng chỉ ra điều đó. Nhưng không phải ai cũng từng trải nghiệm những điều ông từng trải qua. Vậy vấn đề là mọi thứ đã sai ở đâu? Có lẽ đơn giản chỉ vì Mourinho không phải như ông đã nghĩ. Những điều gì Ferguson biết mà Mourinho đã không làm được? Ông biết cách dẫn dắt, lãnh đạo bằng cách kết hợp sự hiểu biết sâu sắc về tâm lý xã hội vào triết lý huấn luyện của mình.

Manchester United là một đội bóng mạnh, một siêu cường, điều này không cần bàn cãi. Có lẽ điều đầu tiên mà Ferguson biết, thứ mà các huấn luyện viên sau ông đáng ra nên đọc và học trước khi đặt chân và sân tập, là một bài học từ bài thơ mang tên “No Man Is An Island” của John Donne. Đúng, chẳng có ai thực sự là cả một hòn đảo cả hay nói nôm na là một cây thì chẳng thể làm nên non.
Không ai có thể sống trong sự cô lập. Chúng ta là sản phẩm của những người khác và ngược lại. Điều ảnh hướng lớn nhất lên hành vi của chúng ta  đến từ người xung quanh. Nếu là một mối liên kết yếu ớt, tất nhiên dây chuyền sẽ bị phá hỏng. Trong đội bóng của Ferguson, hiếm khi chúng ta thấy một mối liên kết yếu ớt nào cả và nếu có, ông cũng sẽ loại bỏ ngay lập tức.

Một trong những sự chỉ trích thường xuyên với triều đại của Mourinho chính là những màn trình diễn và thái độ của Paul Pogba. Tiền vệ người Pháp có những điều mà nhiều người hâm mộ coi là một cầu thủ ưu tú. Anh là một trong những cầu thủ xuất sắc nhất thế giới. Đa năng, chính xác, kỹ thuật và khả năng lĩnh xướng. Ngoài ra, Pogba vẫn còn trẻ và khá bảnh bao. Và rồi anh trở thành “Kẻ tội đồ số 1” trong mắt nhiều người vì thói quen thay đổi kiểu tóc liên tục và những trò nhảy nhót trong phòng thay đồ.

Tất nhiên, Pogba không phải người duy nhất như thế. Cristiano Ronaldo chẳng phải vị thánh dù về mặt đạo đức nghề nghiệp hơn hẳn Pogba. Trước đây David Beckham cũng là một anh chàng bóng bẩy. Thời điểm hiện tại, khi Pogba có phong độ tốt, anh sẽ thi đấu rất tốt. Quan trọng hơn, khi Pogba thi đấu tốt, những người khác cũng tốt theo.

Ferguson biết không ai có thể lớn hơn đội bóng tuy nhiên vẫn phải có chỗ cho những ngôi sao. Hãy nhớ rằng một cây làm chẳng lên non. Tầm ảnh hưởng là điều vô cùng quan trọng. Ở bất cứ đội bóng nào, một hệ thống phân cấp thứ bậc là điều rất cần thiết. Kieran Richardson không thể nào đưa ra mệnh lệnh cho Paul Scholes và Roy Keane. Ngược lại, Keane từng yêu cầu Richardson khi đó vẫn là cầu thủ trẻ rời khỏi buổi tập trước khi ông bước vào sân vì anh bật nhạc quá ầm ĩ trong xe khi dừng ở bãi đậu của đội.

Giáo sư Damien Hughes từng gọi Keane là một “kiến trúc sư văn hóa”. Ông là một hình mẫu điển hình cho các cầu thủ. Trong bất cứ một xã hội đang vận động nào, trong đó một câu lạc bộ bóng đá là mô hình thu nhỏ, bắt buộc phải có một hệ thống thứ bậc về khả năng và quyền hạn. Ferguson hiểu điều này. Thậm chí, ông nhận ra chúng từ trước khi bước chân vào thế giới bóng đá, khi vẫn là công nhân ở bến tàu. Sẽ chẳng có điều gì hoàn thành được nếu không có sự tôn trọng và người đưa ra mệnh lệnh.

Đó là một kỹ thuật mà Pep Guardiola nắm rõ. Khi là HLV trưởng của Barcelolna, ông đã biến câu lạc bộ trở thành số một thế giới. Cách ông dẫn dắt là xác định một vài người là “kiến trúc sư văn hóa”, đó cũng là nhân vật mà những người khác sẽ phải tôn trọng và tuân theo.

Quay trở lại năm 2012, Ferguson đã có cuộc gặp với các học giả ở Havard để thảo luận về khía cạnh lý thuyết trong triết lý huấn luyện, quản lý của ông. Đó cũng là một khía cạnh mà các cầu thủ của ông nắm rất chắc. Tâm lý và triết lý của ông rõ ràng với tất cả mọi người, hiếm khi Sir Alex giấu chúng. Cho đến nay, Eric Cantona, Gary Neville và Rio Ferdinand vẫn nói về những điều đó. Ngày nay, họ là những quý ông, là sản phẩm của một người đàn ông vĩ đại. Khi họ nói chuyện, đặc biệt về Manchester United, có cảm giác như thể Ferguson cũng hiện diện và dõi theo.

Trong những cuộc thảo luận tại Havard ấy, Ferguson nói chi tiết về cách ông thực hành các kỹ thuật về tâm lý trong tập luyện. Mẫu số chung trong những thứ mà ông đề cập chính là tầm quan trọng của việc phát triển tâm lý nhóm. Có thể hiểu đơn giản là “nếu anh không tham gia thì anh phải đi ra ngoài.” Dưới sự dẫn dắt của chiến lược gia người Scotland, không ai trong đội muốn ra khỏi tập thể cả. Đó là vì họ biết cách ứng xử, ứng phó, giải quyết với người khác ở mức độ cá nhân. Ông nói: “Ngày nay các cầu thủ được che chở nhiều hơn, chính vì thế họ mong manh hơn so với 25 năm trước.”

Một nhận xét thú vị về Mourinho trong thời gian gần đây rằng ông là một huấn luyện viên “analogue” trong thế giới kỹ thuật số. Ông không chịu cải tiến mình. Vẫn có những điểm tích cực trong phương pháp của “Người đặc biệt” nhưng nó kém bền vững và dễ bị thay đổi hơn trước đây. Ferguson thì đã có những sự cải tiến về mặt phương pháp.

Nhận ra bản ngã của các cầu thủ là thứ rất khó để giải quyết, chiến lược gia người Scotland thừa nhận theo thời gian, ông đã dung hòa cá tính của mình vào cá tính của thế hệ các cầu thủ mới. Người HLV trưởng tiếp theo, bất kể họ ở độ tuổi nào, cũng phải nói chuyện với các cầu thủ theo cấp độ của họ. Bạn có thể triển khai một ý tưởng nào đó nhưng chỉ khi mọi người lắng nghe. HLV trưởng phải giữ vai trò đạo diễn và không được xoay chuyển để thành một biên kịch. Họ phải kể câu chuyện của câu lạc bộ trước khi cố gắng kể câu chuyện của bản thân. 

Ferguson luôn đảm bảo điều đó. Trước khi cả đội bước vào sân, cuộc đấu trí đã bắt đầu rồi. Hệ thống phân cấp thống trị là một bộ phận quan trọng của tâm lý học xã hội. Để khẳng định vị trí tối thượng của mình, ông thường đợi ở đường hầm và khi các cầu thủ ra khỏi phòng thay đồ, ông sẽ luôn bắt tay từng người một. Dù điều này với đội bóng của ông có vẻ rất quen thuộc nhưng với những người quan sát bên ngoài lại tạo ra hiệu ứng rất lớn.

Bên cạnh đó, khi gây chú ý với đối thủ và trọng tài, Ferguson cũng đang thể hiện khả năng kiểm soát mạnh mẽ của mình. Các cầu thủ luôn sẵn sàng tận hiến vì ông, họ tạo thành một đội bóng vô cùng kỷ luật. Và các đối thủ của Quỷ đỏ có thể cảm nhận rõ ràng điều đó. Một đội bóng được tôn trọng chắc chắn sẽ ít bị phạt thẻ hơn. Các trọng tài chắc chắn cũng biết. Man United luôn dẫn trước một bàn ngay từ trước khi các cầu thủ giao bóng.

Sự lặp lại của bóng đá là điều then chốt khi tập luyện nhưng không phải trong các buổi họp. Ferguson từng nghe chuyện về một HLV bắt đầu buổi họp đội theo cách mà “bạn đã nghe tới 1000 lần” và một cầu thủ tếu táo đáp lại rằng “một nửa thời gian buổi họp đó tôi sẽ ngủ gật”. Đây không phải phong cách của Ferguson. Mọi buổi họp hay nói chuyện đều rất quan trọng vì thế ông vẫn luôn đổi mới và sáng tạo. Điều này tiếp tục thể hiện tầm ảnh hưởng của Sir Alex. Nếu không ai lắng nghe, tầm ảnh hưởng của bạn sẽ giảm đi. Để tránh điều ấy, Ferguson kể chuyện cho các học trò.

Ông sẽ nói về chiến tranh, các vận động viên xuất sắc, các nhà lãnh đạo thế giới hay thậm chí là một buổi hòa nhạc của Andrea Bocelli. Đây là một bí quyết nho nhỏ giúp người nghe tập trung và lưu trữ thông tin. Điều quan trọng là làm cho chúng nghe không giống thông tin. Đầu óc của chúng ta rất lười biếng. “Đốt cháy” những “lối mòn thần kinh” bằng một cái gì đó mới mẻ là cách thú vị để nắm bắt và kích thích sự sáng tạo của cầu thủ. Sử dụng cách này trong đội, thường là sau bữa ăn, tạo ra hiệu quả khá cao.

Những cuộc họp hay nói chuyện trước toàn đội của Sir Alex luôn rất hiệu quả. Đó là điều làm nên những câu chuyện mang tính huyền thoại về chiến lược gia Scotland. Không phải thể hình, thể lực mà bền bỉ mới là đặc tính quan trọng. Điều này gắn với khả năng của câu lạc bộ và cầu thủ có cố gắng làm việc để đạt được mục tiêu hay không, những mục tiêu dài hạn chứ không phải ngắn hạn. Các khía cạnh chính của tính bền bỉ là sự đam mê, khát vọng, kỷ luật, tự giác và sự lạc quan.

Dựa trên tất cả những điều này, Fergie đã có cuộc nói chuyện quan trọng và mang tính ảnh hưởng nhất trước toàn đội ở trận chung kết Champions League 1998/1999: “Cuối trận đấu này, chiếc cúp châu Âu sẽ chỉ cách các cậu 1m, các cậu sẽ không thể chạm vào nó nếu chúng ta thua cuộc. Và với nhiều người trong số các cậu, đó là khoảng cách gần nhất từng tiếp cận. Các cậu đừng có quay trở lại đây khi mà không nỗ lực hết mình.”

Tất cả mọi thứ đã được chuẩn bị khi tập luyện trước trận. Ông biết giờ đây mọi thứ phụ thuộc vào các cậu thủ. Thái độ và tần suất hoạt động sẽ thể hiện khoảng cách giữa họ và vinh quang là bao xa. Bằng cách nhấn mạnh vào cảm giác tiêu cực của sự thất bại và sự dai dẳng của chúng trong cuộc đời họ, ông đã giúp đội bóng thay đổi định mệnh.

Manchester United sẽ không bao giờ buông xuôi cho tới khi tiếng còi chung cuộc vang lên và điều này đã ngấm vào máu các cầu thủ. Hiện tại rất quan trọng nhưng nó phải được xây dựng với mục tiêu hướng tới vinh quang lớn hơn trong tương lai. Mọi nhà lãnh đạo vĩ đại đều nghĩ như vậy. Thế nhưng không phải ai cũng dùng cách của Ferguson để biến điều đó thành sự thật.

Có một sự việc mà đến nay vẫn thường được đề cập trong các cuốn sách về tâm lý học cho thấy nhà cầm quân người Scotland chính là bậc thầy của những thủ thuật tâm lý. Manchester United giành chức vô địch Quốc gia năm 1993, danh hiệu đầu tiên sau 26 năm chờ đợi. Điều này thật tuyệt vời tới nỗi Ferguson đã lo các cầu thủ sẽ mất kiểm soát trong các buổi lễ ăn mừng rồi đánh mất sự tập trung sau đó. Ông đã lập một kế hoạch để đảm bảo chắc chắn điều đó không xảy ra.

Ông bảo các học trò ngồi xuống và nói “Tôi đã viết ra 3 cái tên rồi bỏ chúng vào một phong bì. Đó là 3 cầu thủ sẽ khiến chúng ta thất vọng mùa tới”. Rất tự nhiên, các cầu thủ không muốn mình nằm trong 3 cái tên đó. Nhưng nếu tên họ nằm trong chiếc phong bì kia, họ cũng muốn chứng minh người thầy mình đã sai. Họ muốn thách thức suy nghĩ của HLV.

Ferguson sau này tiết lộ ông tiếp tục làm điều tương tự ở mùa giải sau. Ông cũng cũng cho biết thực ra chẳng có chiếc phong bì nào hết. Đó là cách ông xây dựng nền tảng cho các cầu thủ, hay như cách ông nói: “Đó chỉ là một thử thách với họ vì ứng xử với thành công không hề dễ dàng.”

Thành công luôn là điều phải nằm trong đầu. Lật ngược lại vấn đề thì điều đó bắt nguồn từ một câu hỏi về bản ngã cho tới thời điểm thúc đẩy họ về phía trước. Trong cuốn “Flipnosis: The Art of Split-Second Persuasion” (Flipnosis: Nghệ thuật thuyết phục trong tích tắc”, tác giả Kevin Dutton giải thích: “Khả năng thuyết phục của Ferguson mạnh mẽ tới nỗi khiến tất cả mọi người đều yếu ớt như nhau. Điều đó chọc thẳng vào nhu cầu đặc biệt và sâu thẳm nhất trong con người là được làm thành viên một tập thể.” Điều này cần xuất phát từ bản năng sinh tồn cơ bản của chúng ta.

Không thành công nào đến một cách dễ dàng cả. Đôi khi sử dụng những thủ thuật tâm lý có thể phải xảo trá, ma mãnh một chút nhưng như thế còn tốt hơn là thua trận. Với một câu lạc bộ như Manchester United, thua cuộc là điều không được phép, chúng không nằm trong DNA của họ. Sir Matt Busby là một nhà vô địch. Sir Alex Ferguson cũng vậy. Bất cứ ai đến tiếp theo cũng nên khôn khéo sử dụng những kỹ thuật ấy trong cách dụng binh để nối dài di sản câu lạc bộ.

Với Ferguson, không phải lúc nào ông cũng là ngài “máy sấy tóc”. Ông là người đàn ông ân cần, chu đáo. Ông nuôi dưỡng các tài năng và tạo ra một đội bóng mang bản sắc địa phương có thể cạnh tranh với những siêu sao quốc tế. Ông chi phối được các cầu thủ nhưng chỉ để biến họ trở thành những nhà vô địch. Phương pháp tâm lý học của ông dựa trên lời khen ngợi và sự tích cực đồng thời khẳng định sự tự tôn và duy trì một tiêu chuẩn một cụ thể. “Với một cầu thủ - và với bất cứ con người nào – chẳng còn gì thích hơn là được khen ‘làm tốt lắm’. Đó là những từ tuyệt vời nhất được phát minh ra trong thể thao. Bạn đừng dùng những gì quá cao siêu.”

Nếu Ferguson là vua của ông Manchester United thì Eric Cantona đích thị là hoàng tử. Tiền đạo người Pháp từng nói về thầy của mình: “Tôi nghĩ một nhà tâm lý học giỏi cũng quan trọng như một chiến thuật gia. Thậm chí là hơn: Và Ferguson là như thế.” Hy vọng rằng ban lãnh đạo Quỷ đỏ sẽ tiếp tục giữ suy nghĩ này và có thể tham khảo ý kiến của nhà cầm quân Scotland để bước qua giai đoạn ảm đạm hiện tại.

Những con số thống kê đã có được chỗ đứng vững chắc trong đời sống bóng đá, đặc biệt là hơn nửa thập kỷ qua. Khoa học và các con số chắc chắn rất quan trọng nhưng cảm xúc và trái tim cũng có vị trí không kém cạnh. Manchester United đã nhiều lần chứng minh điều đó. Hy vọng rằng khi xây dựng lại nền tảng trên sự tận tụy, quyết tâm và tinh thần đồng đội – được bổ sung thêm bởi phương pháp tâm lý học xã hội đặc trưng của Sir Alex – họ sẽ trở lại với hình ảnh một đội bóng có thể làm bất cứ điều gì.