Lý giải thành công của Liverpool từ Ian Graham - Bộ não phân tích dữ liệu thời Jurgen Klopp

Ian Graham, một cái tên có lẽ đã không còn quá xa lạ với những người yêu Liverpool, khi anh là người tiên phong mở ra kỷ nguyên phân tích dữ liệu tại đội chủ sân Anfield, khiến các CLB khác phải ngưỡng mộ bởi chiến lược chuyển nhượng hiệu quả và tiết kiệm của đội bóng vùng Merseyside.

Trong suốt những năm tháng đáng nhớ dưới kỷ nguyên Jurgen Klopp, Ian Graham chắc chắn là một nhân tố quan trọng làm nên thành công chung của Liverpool. Là một chuyên gia về dữ liệu, Graham thật sự đã được sống với ước mơ của mình tại Liverpool, thông qua vai trò Giám đốc Nghiên cứu từ năm 2012 đến 2023. Trong hơn một thập kỷ ấy, người đàn ông 45 tuổi này đã đóng góp đáng kể vào việc xây dựng đội hình dưới thời cựu chiến lược gia người Đức, giúp mang về những danh hiệu cho phòng truyền thống CLB, trước khi rời đi với nhiều tiếc nuối.

“Chúng tôi liên tục là một trong những đội bóng mạnh nhất mà Premier League từng chứng kiến,” Graham nói về Liverpool của Klopp – một tập thể từng vô địch Ngoại hạng Anh vào mùa 2019/20 và đăng quang Champions League ngay mùa giải trước đó – trong cuộc chia sẻ với nhóm ký giả Paul Joyce và Hamzah Khalique-Loonat của The Times. “Cá nhân tôi thấy tập thể Chelsea ở nhiệm kỳ đầu của Jose Mourinho cũng làm nên điều tương tự trong giai đoạn giữa những năm 2000. Song, Liverpool của chúng tôi vẫn là một trong những tập thể xuất sắc nhất lịch sử Premier League, kéo dài suốt 5 năm.”

“Chỉ có điều, nếu là một CĐV của Liverpool, bạn sẽ cảm thấy lạnh người bởi giai đoạn đỉnh cao của đội bóng lại cùng thời với sự thống trị của CLB hay nhất mọi thời. Điều này không thể bàn cãi! Man City của Pep Guardiola dù không có Lionel Messi, vẫn dễ dàng trở thành CLB hay nhất mọi thời đại. Đáng tiếc là họ vẫn bị đánh giá thấp một cách kinh khủng.”

Nói thế e là mạnh miệng và sẽ gây tranh cãi. Lấy ví dụ, tập thể Barça dưới thời Pep Guardiola – bao gồm những ngôi sao như Messi, Xavi, Iniesta… từng giành được ba chức vô địch LaLiga và hai Champions League từ năm 2008 đến 2011 – có thể phản bác ý kiến đó. Tuy nhiên, Graham chưa bao giờ sợ đánh liều với những quan điểm của mình.

Được tuyển dụng 12 năm trước, nhà khoa học người xứ Wales, sở hữu bằng Tiến sĩ Vật lý từ Đại học Cambridge, được giao nhiệm vụ mang đến cho Liverpool lợi thế cạnh tranh trên thị trường chuyển nhượng, thông qua việc ứng dụng và phát triển lĩnh vực phân tích dữ liệu. Những thách thức ban đầu Graham phải đối mặt và những thành công sau đó, tất cả đều được ghi lại trong cuốn sách sắp được xuất bản của anh, mang tên “How to Win the Premier League”. Graham cũng đi sâu vào những tiến bộ đạt được, cụ thể là cách thức phân tích chi tiết những trận đấu bóng đá ngày nay.

Brendan Rodgers, người thuyền trưởng của Liverpool từ 2012 đến 2015, hứng phải những chỉ trích nặng nề từ chính Graham, vì theo đuổi mù quáng một số mục tiêu chuyển nhượng cùng “tư tưởng cứng nhắc”, khi ông cố gắng theo đuổi một lối chơi nhất định bất kể nguồn lực sẵn có có là như thế nào đi chăng nữa.

Graham nhắc đến vai trò của yếu tố may mắn góp phần làm nên thành công, khi dẫn chứng sự đổ vỡ trong thương vụ Tom Ince của Blackpool đã dẫn đến việc Liverpool ký hợp đồng với Philippe Coutinho. Anh cũng chỉ ra rằng chấn thương dây chằng chéo trước của mục tiêu chuyển nhượng Emerson Palmieri vào năm 2017 đã mở ra cơ hội để Andrew Robertson được chiêu mộ.

Graham tiết lộ rằng anh đã khẩn thiết đề nghị Liverpool đừng ký hợp đồng với Christian Benteke. Thay vào đó, anh đề xuất chiêu mộ Diego Costa của Atletico Madrid hoặc đàm phán với Everton về trường hợp của Romelu Lukaku – bản thân Rodgers cũng đã rất muốn có được sự phục vụ của chân sút người Bỉ vào năm 2015. Những câu chuyện này phản ánh tình trạng bất ổn của Liverpool vào thời điểm đó.

Chủ sở hữu Fenway Sports Group (FSG) của Liverpool đã phê duyệt khoản đầu tư trị giá 32,5 triệu bảng Anh để chiêu mộ Christian Benteke, đồng thời bật đèn xanh cho thương vụ Roberto Firmino từ Hoffenheim với giá 29 triệu bảng Anh. Tiền đạo người Brazil đã “ghi điểm” tốt trong những cuộc đánh giá dữ liệu và ra sân tổng cộng 256 trận cho Liverpool, nhiều hơn Benteke 227 trận.

Tuy nhiên, mâu thuẫn giữa ban huấn luyện và bộ phận tuyển trạch không phải là điều hiếm gặp trong thế giới bóng đá. Mặc dù Klopp cho thấy ông là một người linh hoạt trong việc tận dụng đội hình sẵn có và tiếp thu những lời khuyên về chuyển nhượng – đáng chú ý là trường hợp của Mohamed Salah vào năm 2017 – ông cũng đã tăng cường quyền hành để kiểm soát nhiều hơn đối với công tác chuyển nhượng vào cuối triều đại của mình. Darwin Nunez là mục tiêu chuyển nhượng mà Klopp đặc biệt thúc đẩy. Trong khi, những người khác, bao gồm Graham, ưu tiên chiêu mộ Christopher Nkunku (bấy giờ đang chơi cho RB Leipzig và giờ đây thuộc biên chế Chelsea).

“Jurgen có phải là người đề xuất mang về Luis Diaz và Nunez không? Đúng vậy,” Graham khẳng định. Sau khi rời Anfield để tìm kiếm thử thách mới, Graham hiện đang điều hành công ty tư vấn phân tích dữ liệu Ludonautics, chuyên cung cấp các dịch vụ tư vấn về tuyển trạch và ứng dụng dữ liệu cho các CLB hàng đầu.

Graham nói thêm: “Hãy nhìn lại năm 2016. Sadio Mane và Joel Matip cũng là những mục tiêu được Jurgen đề xuất. Đây không nhất thiết là vấn đề. Diaz là mục tiêu nhiều đội bóng theo đuổi. Nunez thì nhận được sự quan tâm đặc biệt từ Jurgen, nhưng không giống trường hợp của Benteke trong quá khứ – một bản hợp đồng mà Liverpool theo đuổi bằng được, dù hoàn toàn không phù hợp với đội bóng.”

“Theo phân tích dữ liệu của chúng tôi, Nunez là một trong những tiền đạo trẻ xuất sắc nhất thế giới, chỉ xếp sau Erling Haaland. Song, việc chiêu mộ Haaland là không khả thi do nhiều yếu tố. Điều tôi lo ngại về Nunez là: liệu cậu ấy có đáng để bạn sẵn sàng thay đổi phong cách lối chơi một chút để tương thích không? Thực tế là bởi chúng tôi đã không chơi với một số 9 thuần túy trong suốt nhiều năm. Do đó, bạn sẽ phải thay đổi phong cách một chút nếu muốn lắp Nunez vào đội hình. Đó là điều tôi quan ngại, nhưng không phải là trường hợp nổ ra những tranh luận như trước đây.”

Graham cũng thừa nhận rằng sự ra đi của Giám đốc Thể thao đáng kính Michael Edwards vào cuối mùa giải 2021/22 đã khiến quá trình ra quyết định không còn mạnh mẽ như trước. Nunez đến Liverpool ngay mùa hè năm đó.

Graham cũng đặc biệt mô tả Edwards là một nhân vật khác với những gì mọi người thường nghĩ về ông, nếu chỉ đánh giá từ bên ngoài. Hai người họ lần đầu gặp nhau tại Tottenham Hotspur khi Edwards là trưởng bộ phận phân tích video, còn Graham làm việc tại Decision Technology – công ty có hợp đồng độc quyền trong việc diễn giải dữ liệu cho CLB thành London. Edwards bấy giờ từng mô tả mô hình phân tích đó là “vớ vẩn”, nhưng một tình bạn vững chắc đã được nuôi dưỡng và Graham tin rằng, quyết định đưa Edwards trở lại làm Giám đốc Điều hành bóng đá của FSG vào mùa hè này là một nước đi thông minh.

“Michael là một người thuần túy chuyên về bóng đá,” Graham nói. “Ông ấy trưởng thành trong môi trường bóng đá, hiểu biết sâu rộng về môn thể thao này, có khả năng phân biệt một cầu thủ giỏi với dở, và chắc chắn không phải là người rành về dữ liệu hay đam mê công nghệ. Là một người thông minh, Michael nhanh chóng nhận ra những hạn chế và thiếu sót trong dữ liệu, từ đó chỉ ra những lỗ hổng trong quá trình phân tích, thông qua những nhận xét như ‘Các anh không thể nhìn ra được cái này.’ Lý do cuộc gặp diễn ra suôn sẻ và mối quan hệ của chúng tôi bắt đầu được tạo dựng, là vì tôi không cố gắng ‘chém gió’ với ông ấy.”

“Khi độ phức tạp của dữ liệu tăng lên, Michael nhận thấy rằng mặc dù dữ liệu không thể đánh giá toàn diện khả năng của một cầu thủ, nhưng nó cung cấp những thông tin đáng tin cậy. Nếu nhìn lại các bản hợp đồng của chúng tôi tại Liverpool, kể từ tháng 01 năm 2013 khi chúng tôi chiêu mộ Daniel Sturridge và Philippe Coutinho, tất cả các thương vụ thành công đều được lựa chọn dựa trên sự cho phép của dữ liệu, sự cho phép từ đánh giá của đội tuyển trạch và sự cho phép từ phân tích video chuyên sâu của Michael. Sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố này tạo nên lợi thế cạnh tranh thực sự. Quyết định chiêu một một cầu thủ không đơn giản chỉ là vì mục tiêu ấy đứng đầu trong bảng danh sách tính toán của tôi, thế nên phải ký hợp đồng bằng được. Không hề.”

Khi Graham bắt đầu công việc của mình, chất lượng dữ liệu trong tay anh thời ấy mang đến rất ít thông tin. Toàn là những thống kê mang tính mô tả, như tỷ lệ chuyền bóng chính xác, chứ không cung cấp cho anh những dữ liệu chi tiết để đào sâu.

“Sự chuyển đổi diễn ra hoàn toàn đến từ việc có được nguồn dữ liệu tốt hơn,” Graham giải thích, nhấn mạnh đến sự kiện hãng Opta bắt đầu tiến hành thu thập các dữ liệu mang tính sự kiện (event data) cho năm giải đấu hàng đầu châu Âu, Champions League và UEFA Cup từ mùa 2006/07.

Dựa trên nguồn dữ liệu đó, Graham phát triển một mô hình “giá trị kiểm soát bóng” (possession value), mô hình này đánh giá khả năng của bất kỳ hành động nào diễn ra trên sân có thể dẫn đến cơ hội ghi bàn, từ đó có thể tìm ra những đóng góp của các tiền vệ hoặc hậu vệ mỗi khi có bóng.

Với sự phổ biến của dạng “dữ liệu sự kiện” – ghi lại các sự kiện riêng biệt như đường chuyền, độ dài đường chuyền, vị trí nhận đường chuyền, các pha tắc bóng, hoặc thậm chí là vị trí thực hiện các pha dứt điểm (vốn được thu thập thủ công); và sau đó là sự xuất hiện của dạng “dữ liệu theo dõi” (tracking data) – tọa độ không gian của mọi cầu thủ trên sân và quả bóng trong mọi thời điểm (bắt được bằng các camera), việc áp dụng một số khái niệm và mô hình mà Graham từng phát triển trong những ngày còn nghiên cứu trở nên khả thi.

Tuy nhiên, “dữ liệu sự kiện” bị hạn chế vì chỉ ghi lại những gì xảy ra với bóng. Trong khi, đối với những cầu thủ ở các tình huống không có bóng – chẳng hạn như các hậu vệ, vốn giá trị mang lại của họ thường được đo lường hiệu quả nhất thông qua khả năng ngăn chặn các tình huống tấn công – thì dữ liệu này ít có giá trị. Ngược lại, “dữ liệu theo dõi” ghi lại chuyển động của mọi cầu thủ trên sân. Với dạng thông tin này, người ta có thể hiểu mối quan hệ giữa các yếu tố như khả năng ghi bàn dựa trên khoảng cách giữa một hậu vệ và một tiền đạo.

Nhưng Graham còn đi sâu hơn thế. Năm 2016, ông là thành viên ban giám khảo tại hội nghị Opta Forum, nơi các nhà nghiên cứu mới vào nghề trình bày những phát hiện của mình. Một trong số đó là Will Spearman, người đã giới thiệu khái niệm “kiểm soát không gian sân bóng” (pitch control) – một nỗ lực trong việc định lượng những cầu thủ nào kiểm soát những không gian nhất định trên sân. Graham lấy làm ấn tượng và mời Spearman gia nhập đội ngũ của mình ở Liverpool. Spearman sau đó đảm nhiệm vị trí Giám đốc Nghiên cứu khi Graham rời đi.

“’Kiểm soát không gian sân bóng’ và những hiểu biết của Will dựa trên một nguyên tắc: các cầu thủ luôn di chuyển chứ không đứng yên. Vì vậy, khái niệm ‘kiểm soát không gian sân bóng’ giúp chúng ta hiểu rằng, với vị trí và tốc độ di chuyển hiện tại, diện tích của không gian trên sân mà tôi có thể kiểm soát được là bao nhiêu?” Graham giải thích. “Mô hình này cho thấy, khi một tiền đạo chạy chỗ, ngay cả trước khi vượt qua hàng thủ đối phương, anh ta vẫn có thể kiểm soát một vùng không gian nhỏ phía sau hàng thủ đó, nhờ vào đà di chuyển của mình, trong khi các hậu vệ vẫn chưa kịp phản ứng. Chúng ta có thể thấy rõ các khoảng trống ở nách nơi hàng thủ (pocket) mở ra và sau đó đóng lại khi các hậu vệ điều chỉnh vị trí. Ý tưởng này rất đơn giản, nhưng mô hình mà Will xây dựng vô cùng tài tình, khiến tôi thực sự ấn tượng.”

Graham còn giải thích rằng bước tiến tiếp theo liên quan đến việc tích hợp trí tuệ nhân tạo vào quá trình phân tích. Các sự kiện như phạt góc chẳng hạn, vốn hàm chứa nhiều yếu tố chuyển động và tương tác phức tạp. Việc mô hình hóa những chuyển động này là một thách thức lớn. “Trí tuệ nhân tạo hỗ trợ đáng kể trong việc xây dựng các mô hình này, do khối lượng dữ liệu khổng lồ và phức tạp,” Graham cho biết.

Nên nhớ, vào đầu năm nay, Liverpool đã công bố việc hợp tác với Google để phát triển dự án TacticAI nhằm nghiên cứu sâu về vấn đề này. Tuy nhiên, Graham tin rằng còn nhiều khía cạnh khác của bóng đá cần được nghiên cứu, mổ xẻ, đặc biệt là sự phối hợp giữa các cá nhân trên sân và chiến thuật.

“Chiến thuật vẫn là một lĩnh vực chưa được khám phá đầy đủ,” Graham nhận xét. “Giả sử tôi có một đội hình gồm các cầu thủ có trình độ trung bình, liệu việc sử dụng sơ đồ 4-4-2, 4-2-3-1 hay 3-5-2 sẽ hiệu quả hơn, hay còn phụ thuộc vào chiến thuật của đối thủ? Đây là một câu hỏi chưa có lời đáp rõ ràng. Một điểm quan trọng khác về chiến thuật là, lấy ví dụ đơn giản: mặc dù tôi đang sử dụng sơ đồ 3-5-2 để đấu với 4-4-2, nhưng thực tế chiến thuật không chỉ giới hạn ở việc chọn sơ đồ nào. Mỗi sơ đồ có thể có nhiều biến thể khác nhau, ví dụ 4-4-2 có đến năm phiên bản rất khác nhau, tạo nên sự đa dạng về cách chơi.”

Những thành công mà Jurgen Klopp đạt được tại Liverpool chắc chắn sẽ mang đến những áp lực không hề nhỏ lên người kế nhiệm là Arne Slot. Cựu HLV của Feyenoord được mời về thay thế Klopp, dựa trên niềm tin rằng ông sở hữu những phẩm chất tương đồng với người tiền nhiệm.

Graham nhận xét: “Điểm mạnh của Arne là khả năng đưa một CLB truyền thống có tên tuổi, nhưng trải qua một giai đoạn khó khăn, trở lại đỉnh cao. Ông ấy biết cách khai thác tối đa tài năng của các cầu thủ, dù họ không phải là những ngôi sao hàng đầu, và xây dựng lối chơi hấp dẫn. Ông ấy đáp ứng đầy đủ các tiêu chí mà Liverpool tìm kiếm. Khi tôi còn ở Liverpool và tiến hành đánh giá Klopp, đó chính xác cũng là những phẩm chất mà chúng tôi mong muốn.”

Graham cũng tin rằng đội hình của Arne Slot có thể một lần nữa tham gia cuộc đua vô địch Premier League, nhưng tất nhiên, vẫn còn một vấn đề.

“Tôi là fan của Liverpool và giờ đây tôi sẽ có quyền than thở khi mọi thứ không diễn ra đúng ý mình,” Graham nói với một nụ cười. “Tôi hiểu rất rõ đội hình Liverpool vào đầu năm 2023 và nhìn vào những bản hợp đồng mùa hè năm ngoái, đó thực sự là những bản hợp đồng chất lượng theo góc nhìn của tôi. Đội hình này là một trong những đội hình ưu tú nhất giải đấu. Man City tuy vậy vẫn là ứng cử viên hàng đầu. Khi bạn có một đội bóng được huấn luyện bởi HLV giỏi nhất thế giới và có thể chiêu mộ các tài năng từ bất cứ nơi nào mình muốn, từ các CLB thuộc cùng chủ sở hữu, thì thật khó để cạnh tranh. Tôi cho rằng Liverpool ngang ngửa với Arsenal về đội hình, nhưng vẫn kém Man City – giống như phần còn lại của thế giới.”