Trong tâm lý học, “hiệu ứng cánh bướm” là một khái niệm dùng để chỉ những khoảnh khắc nhỏ, dường như hết sức tầm thường, nhưng lại có thể tạo nên các tác động lâu dài, to lớn và không thể lường trước.
Cái tên này bắt nguồn từ hình ảnh ẩn dụ những cái vỗ cánh của một con bướm nhỏ bé có thể góp phần tạo nên một cơn bão ở phía bên kia của trái đất. Tương tự như vậy, tiền đạo Neal Maupay của Brighton từng vô tình gây nên một chấn thương cho thủ môn Bernd Leno của Arsenal hồi cuối mùa giải 2019-20 vào tháng 6 năm 2020, khi Premier League đang tiến hành dự án “Tái khởi động” sau 3 tháng tạm hoãn vì đại dịch.
Biến cố đó đã mở đường cho Emiliano Martinez, người đã gắn bó với Arsenal 1 thập kỷ nhưng chỉ thi đấu cho họ vỏn vẹn 6 trận ở giải VĐQG trước khi chuyển đến Aston Villa, được trở thành một phần trong đội hình xuất phát của họ và từ bước đệm này vươn mình mạnh mẽ để về sau, cụ thể là 911 ngày sau, được cùng ĐTQG Argentina nâng cao chiếc cúp vô địch World Cup 2022. Không chỉ là trụ cột của đội bóng vừa đánh bại đội tuyển Pháp trong loạt sút luân lưu ở Qatar, anh cũng là một nhân tố cực quan trọng trong chiến tích chinh phục thành công Copa America của La Albiceleste vào mùa hè năm ngoái tại Brazil, đồng thời được trao giải thưởng Găng Tay Vàng – giải thưởng dành cho thủ môn xuất sắc nhất tại World Cup, và giữ sạch lưới nhiều nhất ở Copa America – tại cả hai giải đấu.
Vậy, chính xác thì Martinez đã mang đến những gì cho Argentina?
NHỮNG TÌNH HUỐNG MỞ RỘNG CƠ THỂ ĐỂ CỨU THUA
Những cầu thủ lớn được tạo nên bởi các khoảnh khắc trọng đại. Khi trận chung kết bước vào những phút bù giờ của hiệp phụ thứ hai, một lỗi phòng ngự bóng dài của Argentina đã tạo cơ hội cho Randal Kolo Muani ghi bàn để ấn định chiến thắng cho nhà đương kim vô địch Pháp…
Bằng cách giữ vị trí, Martinez đã buộc Kolo Muani phải lựa chọn một trong hai phương án là tâng bóng qua đầu anh (mũi tên đen) hoặc đánh bại anh với một cú dứt điểm thật mạnh (mũi tên trắng); việc Martinez không lao ra cũng khiến cho đối thủ chẳng thể rê bóng qua anh.
Theo một phân tích của ký giả John Muller dựa trên mô hình của chuyên gia phân tích thủ môn John Harrison, đăng tải trên The Athletic, các thủ môn nên “giữ vị trí, kiên nhẫn chờ đợi và phản xạ” (wait and react) trong các tình huống 1 chọi 1 khi đối thủ ở gần rìa vòng cấm.
Kolo Muani đã lựa chọn phương án cố sút bóng lách qua Martinez – áp lực cực lớn từ việc hiệp phụ thứ hai sắp kết thúc và đây là một trận chung kết World Cup sẽ khiến các cầu thủ ra quyết định vội vàng hơn bình thường, nhưng Martinez đã thực hiện cực kỳ tốt việc mở rộng cơ thể và xoạc chân trái ra hết cỡ để cản phá cú dứt điểm.
Trong tư thế mở rộng cơ thể giống một con sao biển làm tăng “diện tích bề mặt” của anh và tối đa hoá cơ hội chạm vào được bóng, Martinez đã có thể làm chệch hướng nó ra khỏi khung thành của mình bằng mu bàn chân trái, và nhờ đó triệt tiêu luôn cơ hội sút bồi của đối thủ hoặc khả năng chịu phạt góc.
Đây chắc chắn là một trong những tình huống cứu thua xuất sắc nhất giải đấu.
Tại vòng 16 đội, trước đối thủ Australia, Martinez đã có một pha cứu thua tương tự vào cuối những phút bù giờ của hiệp hai để giúp bảo toàn tỷ số dẫn trước 2-1 của đội mình. Argentina đã thất bại trong việc truy cản một quả tạt, và bóng đã rơi xuống vị trí của Garang Kuol ở cột xa…
…khi tiền đạo trẻ này xoay người để kiểm soát bóng, Martinez đã băng ra để khép góc.
Một lần nữa, hành động này của anh đã hạn chế các phương án dứt điểm dành cho Kuol: Một là lốp bóng (theo mũi tên đen), hai là một cú dứt điểm cao và mạnh về phía cột gần (theo mũi tên trắng) hoặc ba – sút qua háng thủ môn (mũi tên đỏ).
Dưới áp lực nặng nề, Kuol đã sút bóng thẳng vào Martinez. Thủ môn của Argentina và Aston Villa đã liên tục khiến các đối thủ phải đưa ra những quyết định có khả năng thành công thấp nhất bằng cách hạn chế các phương án mà họ có thể chọn, và sau đó buộc họ phải mau chóng thực hiện một trong số chúng.
Trong giới thủ môn, có một ‘chiêu thức’ gọi là “khiến bạn to ra” – các tình huống mở rộng cơ thể của Martinez trước Kolo Muani và Kuol là những ví dụ hoàn hảo cho “chiêu thức” này.
Khi không thể phán đoán được hướng dứt điểm của đối thủ, thủ môn sẽ cố che chắn khung thành nhiều nhất có thể bằng cách băng ra thật nhanh và tạo ra một tư thế mà hai chân, hai tay và đầu của họ sẽ ở giữa quả bóng và chính giữa của khung thành.
Điều này (dù ít hay nhiều) không chỉ tạo ra một màn chắn làm giảm đi diện tích khung thành dành cho đối thủ để dứt điểm qua thủ môn, mà còn giúp họ có thể giảm đi diện tích cứu nguy cần đảm đương.
Sự chắc chắn của Martinez trong những thời khắc quan trọng đã được chứng minh bằng các số liệu thống kê – HLV trưởng Lionel Scaloni của Argentina đã sử dụng đến 7 thủ môn khác nhau trong 49 trận đầu tiên của ông trên cương vị này trước khi đặt niềm tin vào anh.
Tính cả trận chung kết World Cup mới đây, Martinez đã giữ sạch lưới đến 17 trận và chỉ để thủng lưới 13 bàn (không tính các loạt sút luân lưu) sau 26 lần ra sân cho ĐTQG.
KHẢ NĂNG BẮT 11 MÉT
Trong các loạt sút luân lưu, Martinez luôn tỏ ra rất hung hăng, láu cá và “lầy lội” để gây áp lực lên người sút và khiến họ lúng túng. Và như chúng ta đã được thấy nhiều lần trong những năm gần đây, “chiêu thức” này rất hiệu quả – nghiên cứu học thuật cho thấy rằng các cầu thủ buộc phải chờ càng lâu trước khi được thực hiện một quả penalty thì khả năng sút hỏng của họ sẽ càng cao.
Trước mọi quả 11m của đội tuyển Pháp, Martinez đều chạy lên chấm 11 mét và khơi mào một cuộc khẩu chiến – trọng tài đã bắt anh quay lại khung thành và cuối cùng thủ môn của Argentina đã phải nhận 1 thẻ phạt vì những chiêu trò trì hoãn lượt sút và gây áp lực của mình.
Martinez thường xuyên gây rối, gây ồn ào và đã chơi cực hiệu quả cho Argentina trong cả 3 loạt sút luân lưu mà anh phải đương đầu ở bóng đá cấp ĐTQG. Đầu tiên là trong trận đấu với Colombia ở bán kết Copa America vào mùa hè năm ngoái, để rồi sau đó Messi đã ca ngợi anh là “một gã phi thường”, tiếp theo là ở vòng tứ kết của kỳ World Cup này với đối thủ Hà Lan, và cuối cùng là trước đội tuyển Pháp trong trận chung kết mới đây.
Về khía cạnh kỹ thuật, từng chi tiết đều được Martinez thực hiện một cách tuyệt vời.
Thể hình của anh (cao 1m95) giúp cho thủ môn 30 tuổi không cần phải đổ người sớm và Martinez thường “động thủ” khi đối thủ thực hiện bước hành động áp chót, không cho họ thời gian để thay đổi ý định. Trước khi đổ người, ban đầu Martinez sẽ dồn trọng lượng cơ thể lên chân đối diện với hướng mà mình chọn – hãy nhìn vào chân trái của anh trong ảnh dưới, khi anh đổ người sang bên phải để cản phá quả 11 mét của Kingsley Coman…
…nhưng sau đó sẽ là một bước phát lực mạnh mẽ, phát ra từ cái chân ở bên hướng mà anh chọn đổ người – trong tình huống này, là chân phải – để gia tăng thêm lực đẩy cho cơ thể, đồng thời cũng đẩy cơ thể anh về phía trước, tiếp cận gần hơn với quả bóng đang lao đến.
Khả năng sử dụng đôi chân một cách khôn ngoan và mạnh mẽ đã giúp cho Martinez liên tục cản phá được các quả 11 mét ở cả hai bên trái và phải, đồng thời đảm bảo cho anh có một chân được giữ trên vạch vôi khi quả bóng được đá, qua đó không vi phạm luật lệ của cuộc chơi.
Phản ứng của Martinez sau khi cản phá được quả 11 mét của Coman – lượt sút thứ hai của tuyển Pháp – sẽ khiến bạn nghĩ rằng Argentina đã giành chiến thắng trong loạt sút luân lưu (nhưng khi ấy tỷ số mới chỉ là 1-1). Đấm mạnh vào không khí. Hôn lên áo.
Có lẽ Martinez đã đọc các tài liệu học thuật cho thấy việc ăn mừng sau khi cản phá hoặc ghi bàn trên chấm 11 mét có tác dụng gia tăng khả năng thành công của đội trong các loạt đá luân lưu.
Sau đó, khi đến lượt Aurelien Tchouameni thực hiện quả 11 mét thứ 3 của đội tuyển Pháp, Martinez đã lấy quả bóng khỏi tiền vệ trẻ này và ném nó đi, khiến lượt đá bị trì hoãn và gia tăng thêm rất nhiều áp lực lên Tchouameni.
Ngược lại, chẳng hề có một chiêu trò tâm lý chiến nào tương tự từ phía thủ môn của tuyển Pháp là Hugo Lloris khi các cầu thủ Argentina thực hiện 11 mét, và đội trưởng của Le Bleus cũng chẳng giữ bóng cho các đồng đội trước khi họ bước lên chấm 11 mét.
Martinez đã tiếp tục chọn đúng hướng – anh đã đoán đúng hướng 3 trong số 4 quả 11 mét của tuyển Pháp – nhưng chẳng cần phải cản phá vì cú sút của Tchouameni đã đưa bóng đi chệch cột dọc.
Sau đó, anh lại tiếp tục có một màn ăn mừng mang mục đích tâm lý chiến khác, nhảy nhót đầy khiêu khích.
“Một kỳ World Cup như mơ. Tôi đã rất điềm tĩnh trong suốt các quả 11 mét,” Martinez chia sẻ sau trận đấu. Những màn ăn mừng này không hề đến từ việc anh không kiểm soát được cảm xúc; tất cả chúng đều là một phần trong những chiêu trò tâm lý chiến đầy “hắc ám” của anh.
Những hành động, hành vi và các chi tiết này trông có vẻ nhỏ nhặt, nhưng khi kết hợp chúng lại với nhau, chúng có thể tạo ra những ảnh hưởng lớn.
Trong 3 loạt sút luân lưu mà Martinez đã đương đầu trong chiếc áo Argentina, các đối thủ chỉ thực hiện thành công 7 quả từ 14 lượt sút, tức tỷ lệ cản phá luân lưu của anh lên tới 50%.
Bên cạnh đó, Martinez cũng đã đánh bại ít nhất 1 trong 2 cầu thủ thực hiện 11 mét đầu tiên trong cả 3 loạt sút luân lưu đó.
VÔ HIỆU HOÁ CÁC QUẢ TẠT
Xử lý các tình huống không chiến là một trong những khía cạnh khó nhằn nhất đối với một thủ môn, bởi vì nó liên quan đến hầu hết mọi thuộc tính cần có ở vị trí này. Nó yêu cầu sự kết hợp của khả năng chọn thời điểm, kỹ thuật và sự tự tin, và việc đưa ra các quyết định đúng đắn vào đúng thời điểm là cực kỳ quan trọng.
Bạn chỉ có một tích tắc để đưa ra quyết định mình nên giữ vị trí hay băng ra, và phải di chuyển (hoặc không) ngay khi quả tạt được thực hiện. Sau đó, bạn phải phán đoán quỹ đạo của quả bóng và nhận thức vị trí của các cầu thủ đang ở quanh mình, trước khi tìm tiếm con đường để bắt lấy bóng ở điểm cao nhất có thể. Bạn sẽ phải làm tất cả những điều này trong khi có rất nhiều cơ thể vây quanh mình.
Tất cả những điều trên sẽ càng khó thực hiện hơn nữa trong các tình huống cố định.
Trong ảnh dưới, nhóm cầu thủ Argentina vây quanh khung thành đang sẵn sàng yểm trợ không chiến cho Martinez, nhưng đồng thời cũng để mở một khoảng không gian cho thủ môn 30 tuổi có được một đường chạy rõ ràng để lao ra bắt lấy quả bóng…
…nhờ đó, anh đã có thể tóm gọn lấy nó mà chẳng có chút áp lực nào…
…và ngay lập tức phát động một đợt phản công.
Sự tự tin của Martinez được thể hiện rõ qua cách anh xử lý các pha bóng dài, bóng bổng mà đối thủ thực hiện từ dưới sâu với sự thống trị tuyệt đối. Anh sẽ có một vị trí xuất phát đầy táo bạo cách vạch vôi khung thành của mình vài mét và không ngần ngại băng ra tranh chấp bóng ở bất kỳ đâu trong vòng cấm của mình.
Hãy xem tình huống dưới đây, diễn ra trong trận bán kết với Croatia, anh xuất phát ở rìa khu vực 5m50 trước khi bắt lấy quả bóng ở một vị trí cách khung thành gần 11 mét.
Martinez cực giỏi trong việc tóm lấy quả bóng tại những điểm rất cao trên không trung với những pha bật nhảy, vượt lên trên cả đồng đội lẫn đối thủ để bắt lấy nó.
Anh khéo léo thực hiện những bước chân ngắn để định vị lại và chuẩn bị sẵn sàng khi đối thủ tạt bóng, trước khi thực hiện những bước chân dài để tấn công quả tạt với tốc độ cao…
…và sau đó nằm ra sân để câu giờ.
“Chẳng ai tóm được quả bóng nhiều như tôi trong các tình huống mở (open play) đâu,” Martinez khẳng định với The Athletic vào tháng 2 năm 2021.
Theo thống kê, 11 tình huống vô hiệu hoá các quả tạt và tỷ lệ thành công 16,4% của anh đều là những con số tốt nhất trong số các thủ môn ở Copa America 2021, và tỷ lệ vô hiệu hoá thành công các quả tạt được ghi nhận ở anh tại World Cup 2022 là 13,8%, tốt thứ tư giải đấu.
Một cựu HLV thủ môn của Arsenal là Gerry Peyton đã nói rằng Martinez là một “thiên tài bẩm sinh” trong việc phòng ngự trước các quả tạt, và cựu thủ môn của Wolves là Carl Ikeme, một người đồng đội của Martinez vào mùa giải 2015-16 khi anh chơi cho CLB này theo dạng cho mượn từ Arsenal, đã ca ngợi nhà vô địch thế giới 30 tuổi “thực sự giỏi” trong việc bảo vệ vòng cấm của mình.
Thể hình và tầm với có thể mang đến cho các thủ môn một lợi thế lớn khi phải đương đầu với những pha bóng bổng, nhưng quan trọng hơn bất kỳ đặc điểm thể chất nào chính là khả năng chọn vị trí. Martinez có cả hai.
Khả năng chọn vị trí tốt sẽ cho phép thủ môn mở rộng phạm vi kiểm soát của mình và giảm thiểu khoảng cách giữa họ và các cầu thủ phòng ngự, điều này tạo điều kiện cho việc ra quyết định khi nào nên băng ra và khi nào nên ở gần vạch vôi khung thành của bạn hơn. Nó cũng sẽ hỗ trợ cho việc căn thời điểm và giúp bạn tấn công quả bóng trên không trung.
Martinez có một đôi tay tuyệt vời, khả năng sử dụng đôi chân phi thường và căn thời điểm xuất sắc, thêm vào đó là bản lĩnh vững vàng, khi quả bóng được “bơm” vào vòng cấm. Khả năng không chiến của anh mang đến sự tự tin cho hàng thủ, vì họ biết rằng bất kỳ đường chuyền bổng nào xuất hiện trong và xung quanh vòng cấm đều sẽ bị anh “xử đẹp”.
Martinez đã đóng một vai trò cực kỳ quan trọng đối với Argentina trong xuyên suốt chiến dịch World Cup 2022, cả trong những pha bóng sống và các tình huống cố định.
Nguồn: Lược dịch từ bài phân tích “Emiliano Martinez’s starring role for Argentina: The spread saves, the penalties, the mind games” của cựu thủ môn chuyên nghiệp Matt Pyzdrowski và chuyên gia phân tích chiến thuật Liam Tharme, đăng tải trên The Athletic.