Bóng đá Liên Xô và những dấu son cuối cùng

Khi tỉ số đang là 2-0 với bàn thắng thứ hai tuyệt đẹp của Marco van Basten - một pha lập công khiến thủ thành Rinat Dasayev choáng váng tựa như một vận động viên đấm bốc không thể chống đỡ một cú đấm mạnh mẽ - thì cơ hội đã đến chỉ ba phút sau đó. Như một con gấu bị tổn thương, các học trò của Valeriy Lobanovskyi tràn lên trong sự bất lực của Igor Belanov với những cú dứt điểm về phía khung thành đối phương. Nhưng chỉ 20 giây sau, Hans van Breukelen phạm lỗi với Sergey Gotsmanov gần đường biên. Đó là một pha phạm lỗi không cần thiết từ thủ môn của Hà Lan, và các đồng đội của ông nhanh chóng thể hiện thái độ không hài lòng.

Belanov một lần nữa lại là người được trao cơ hội đưa Liên Xô trở lại với cuộc chơi, trở lại với trận chung kết Euro 88. Ông tung cú sút rất mạnh bằng chân phải, phải thừa nhận đó là một cú dứt điểm tốt, nhưng pha cứu thua của van Breukelen cũng hay không kém. Một pha cứu thua xuất sắc, chặn đứng sự công bằng và phủ nhận sự căng thẳng mà khán giả trên toàn thế giới đang theo dõi, một kết thúc bất ngờ cho trận đấu nói riêng lẫn cả giải đấu nói chung.

Trận đấu khép lại với tỉ số 2-0, Hà Lan cuối cùng cũng có một danh hiệu sau một thời gian dài chờ đợi vinh quang còn Liên Xô dường như chỉ biết than thân vì bị số phận quay lưng.

Oleg Kuznetsov bị treo giò trước trận chung kết, Volodymyr Bezsonov phải ngồi ngoài vì chấn thương trong chiến thắng trước Italia của Azeglio Vicini. Một nửa hàng phòng ngự Liên Xô phải sắp xếp lại cho trận đấu cuối cùng. Sergei Aleinikov được yêu cầu từ hàng tiền vệ lùi xuống trám vào lỗ hổng của hàng thủ. Và chính Aleinikov là người đã để Ruud Gullit đứng rất tự do trong vòng cấm địa và đánh đầu mở tỉ số.

Với chấn thương đùi khiến Belanov không thể góp mặt ở trận bán kết trước người Ý thì Oleg Protasov cũng gặp phải dấu hỏi về vấn đề thể lực. Cộng thêm sự vắng mặt của Kuznetsov và Bezsonov, đặc biệt với sự mất mát của Kuznetsov - người đã hoàn toàn khống chế Gianluca Vialli trong trận bán kết - thì đó là một đòn giáng mạnh. Liên Xô tiến vào trận đấu trên sân Olympic với tư thế bất lợi rõ ràng.

Việc mất Ivan Yaremchuk ngay trước khi trận đấu diễn ra vì gãy chân cùng với vấn đề sức khỏe của chính huấn luyện viên Lobanovskyi càng làm tăng những mối lo với Liên Xô vào thời điểm họ xuất hiện ở sân Olympic đối đầu một Hà Lan hoàn toàn sung sức.

Tuy nhiên, 13 ngày trước trận đấu đó, Liên Xô đã từng hạ gục Hà Lan 1-0 trong trận mở màn giải đấu ở Cologne. Mặc dù mất các nhân tố quan trọng nhưng Liên Xô và Lobanovskyi vẫn đá tốt hơn Hà Lan và Michels trên đường tiến đến trận đấu cuối cùng.

Đây là một đội tuyển Liên Xô mà Vicini khẳng định rằng họ “chơi thứ bóng đá của thế kỉ sau” trong suốt vòng chung kết Mexico 86. Trong cơn mưa tầm tã ở Stuttgart, Italia của Vicini đã bị đánh bại bởi sự kết hợp giữa sức mạnh và “đầu óc” trong trận bán kết. Hai pha lập công trong ba phút rưỡi đã đặt dấu chấm hết cho trận đấu.

Từ pha lập công đem về chiến thắng của Vasiliy Rats ở Cologne, kế đến là trận hòa Ireland ở Cologne, vượt qua đội tuyển Anh ở Frankfurt và sau đó là màn trình diễn tuyệt vời với đội tuyển Italia tại Stuttgart, không phải ngẫu nhiên mà đội bóng của Lobanovskyi lọt vào tới trận đấu cuối cùng của Euro 88. Đây là thành quả của một dự án kéo dài hai năm, trong đó Lobanovskyi đã kiêm nhiệm vai trò huấn luyện ở cả đội tuyển Liên Xô lẫn câu lạc bộ Dynamo Kyiv của ông. Hơn một nửa đội hình của Lobanovskyi dự Euro 88 được lấy từ Kyiv và thành phần chủ yếu trong đội là cầu thủ Ukraine.

Lobanovskyi đã giành lại vị trí huấn luyện viên trưởng của Liên Xô ngay trước vòng chung kết Mexico 86 - vị trí mà trước đây ông từng hai lần đảm nhiệm trong những quãng thời gian ngắn - và thay thế cho Eduard Malofeyev - người đã đưa họ lọt vào vòng chung kết World Cup 1986. Tại Mexico, Liên Xô đã có một màn trình diễn đầy phóng khoáng không nằm trong dự đoán của nhiều người. Họ mang đến một thứ bóng đá ngoạn mục và tinh hoa. 11 cầu thủ được Lobanovskyi lấy từ cuộc đối đầu giữa Dynamo và Atlético Madrid trong trận chung kết Winners’ Cup, tám trong số đó góp mặt trong đội hình xuất phát đối đầu với Hungary ở Irapuato đúng một tháng sau đó. Hungary đại bại 0-6.

Kết thúc bảng C ở vị trí thứ nhất, xếp trên đội tuyển Pháp của Henri Michel, Liên Xô lọt vào vòng 16 đội với một hàng phòng ngự vững chãi cùng khả năng ghi bàn đa dạng, khi thì là những cú sút xa, lúc lại là những pha phối hợp phức tạp. Họ cho thấy một thương hiệu bóng đá như thôi miên mọi người, một điều thường không xuất hiện quá nhiều do bị Bức màn sắt che lấp.

Đó là một phong cách chơi bóng đánh dấu sự nổi lên của một đội tuyển Liên bang Xô Viết mới và rất khác. Một cuộc chuyển giao đã diễn ra không khác gì một cuộc “tái thiết” gây chấn động. Nó dường như thích hợp hơn việc một huyền thoại đã có tuổi như Oleg Blokhin lại là trụ cột trong đội hình tại Mexico 86.

Chạm trán tuyển Bỉ tại León, Liên Xô đã góp mặt tại một trong những trận đấu vĩ đại nhất lịch sử World Cup. Kết thúc trận đấu với tỉ số 3-4, đoàn quân của Lobanovskyi đã sớm phải dừng chân ở vòng chung kết World Cup 1986 dù Belanov đã ghi một cú hat-trick. Và dù sớm dừng cuộc chơi nhưng họ vẫn đủ điều kiện tham dự Euro 1988. 

Lobanovskyi đã đưa ra một lời gợi ý về vùng đất hứa và bộ mặt trong tương lai của bóng đá. Những vinh quang mới xuất hiện của họ cuối cùng đã kéo Liên Xô ra khỏi bóng tối của những ngày tháng huyền thoại của thập niên 60 và đầu 70.

Tại Italia 90, hiện tại - và tương lai - của bóng đá Liên Xô xám xịt như hoàn cảnh chính trị của đất nước. Khi họ đối đầu với Romania ở Bari tức là họ đã đối đầu với một quốc gia được giải phóng khỏi sự cầm quyền của Nicolae Ceaușescu vào tháng 12 trước đó.

Tại Bari, Romania thi đấu hoa mỹ và phóng khoáng với những thủ thuật, sự tinh tế và lòng quyết tâm. Romania đã vẽ lên một bức tranh của riêng mình, đó là những gì nhiều người hâm mộ đã kì vọng đội bóng của Lobanovskyi có thể tiến tới sau Euro 88. Không có sự phục vụ của Belanov, Liên Xô tỏ ra mệt mỏi và thụt lùi.

Khi Argentina đánh bại Liên Xô bốn ngày sau đó ở Naples, với họ, giải đấu đã kết thúc. Đã có những sự bất ổn trong trại huấn luyện, Lobanovskyi loại bỏ những nhân tố mà trước đây từng được coi là thành phần quan trọng. Cả Dasayev và Rats đều không được ngồi trên băng ghế dự bị.

Trở lại Bari cho trận đấu cuối cùng của vòng bảng, Liên Xô có một màn trình diễn tốt trước Cameroon còn hơn cả những gì Lobanovskyi đã chỉ dạy, thế nhưng tất cả đã là quá muộn để họ lọt vào vòng knockout. Vì dù vẫn còn cơ hội đi tiếp nhưng Argentina và Romania đã hòa một trận đấu có lợi cho cả hai tại Naples và kết quả đó là đủ để khiến đội bóng của Lobanovskyi xếp cuối cùng bảng B.

Ngọn gió đổi thay lớn dần lên sau Italia 90. Lobanovskyi chấp nhận một lời đề nghị béo bở trở thành huấn luyện viên trưởng của đội tuyển quốc gia UAE. Với sự ra đi của Lobanovskyi, Anatoliy Byshovets đảm nhận vai trò huấn luyện viên đội tuyển vốn lúc này thời gian chỉ còn quá ngắn ngủi.

Hậu Lobanovskyi, Liên Xô ban đầu tận hưởng một sự thay đổi nho nhỏ, có lẽ bao gồm cả sự chấm dứt chế độ kỉ luật toàn diện của vị huấn luyện viên người Ukraine. Họ đã đủ điều kiện tham dự Euro 1992 một cách dễ dàng. Tuy nhiên, toàn bộ trận đấu vòng loại trên sân nhà được tổ chức tại Moscow và tầm ảnh hưởng lâu dài của các cầu thủ Ukraine trong đội hình đã bắt đầu suy giảm.

Khi Liên Xô giành chiến thắng trước Na Uy tại Oslo vào cuối tháng 8/1991 thì đó cũng là thời điểm mà cuộc đảo chính Xô Viết bất thành đã diễn ra được một tuần. Những thành viên cứng rắn của Đảng Cộng sản Liên Xô đã có những động thái ngăn chặn nỗ lực cải tổ xã hội và những nỗ lực về một hiệp ước liên bang mới của Mikhail Gorbachev.

Đầu tháng 12, 90% cử tri Ukraine đã chọn lựa độc lập trong cuộc trưng cầu dân ý toàn dân. Đó là một đòn giáng mạnh vào Moscow, sự kiện diễn ra chưa đầy ba tuần sau chiến thắng của Liên Xô tại Đảo Síp. Cầu thủ sinh ra tại Ukraine Andrei Kanchelskis đã ghi bàn thắng cuối cùng trong chiến thắng 3-0 ấy và giúp họ lọt vào Euro 1992. Và đây cũng là lần cuối cùng đội tuyển Liên Xô bước ra sân.

Liên bang chính thức bị giải tán vào ngày Lễ tặng quà 1991. Để lấp vào khoảng trống quyền lực, Cộng đồng các Quốc gia Độc lập (CIS) được hình thành và thực thể này vẫn còn tồn tại cho tới ngày nay. Trong khi các thành phần cấu thành Liên bang Xô Viết bị tan rã và phân mảnh thì mỗi một nước trong số đó đều muốn nhận được sự công nhận về xã hội, kinh tế và thể thao. Tất nhiên vẫn còn một Vòng chung kết Euro để họ tranh tài.

Liên bang Xô Viết sẽ phải tranh tài tại Euro 1992 với tư cách tập thể vì họ vượt qua vòng loại với tư cách này. 

Ở Thụy Điển, CIS đã thi đấu tốt hơn những gì mà mọi người nhớ về họ. Cầm hòa cả Đức và Hà Lan, kể cả có không may khi không thể đánh bại tuyển Đức nhưng sau đó lại bất ngờ buông xuôi trước Scotland tại Norrköping và dừng bước ở giải đấu.

Với chỉ một cầu thủ của Dynamo Kyiv trong đội hình tham dự Euro 1992, một lần nữa tầm ảnh hưởng của người Ukraine về nỗi ám ảnh tan rã của Liên Xô đã bị biến mất. Rất nhanh chóng, đội tuyển quốc gia Ukraine được thành lập, nhưng trong cuộc đối đầu với Hungary tại Uzhhorod vào tháng 4/1992, cơ sở hạ tầng quá hoang tàn đến nỗi FIFA và UEFA đã không thể nào chấp nhận cho phép họ tham dự vòng loại World Cup 1994 tại Mỹ.

Với Nga, câu chuyện cũng không khác biệt quá nhiều. Được cộng đồng quốc tế công nhận là quốc gia kế thừa Liên Xô, họ đã sẵn sàng với một thời đại mới. Một phần thiếu công bằng khi họ được nhận toàn bộ số điểm tích lũy của Liên Xô - nhiều điểm hệ số có được với sự nỗ lực của người Ukraine - đồng thời cũng lựa chọn một lượng lớn các cầu thủ Ukraine về cho mình. Kanchelskis cùng với Oleg Salenko, Sergei Yuran, IIya Tysmbalar, Viktor Onopko và Yuri Nikiforov, tất cả đều lựa chọn đội tuyển Nga.

Tuy nhiên bóng đá Ukraine đã sớm được chấn chỉnh lại và Lobanovskyi là trung tâm của một cuộc phục hưng nhanh chóng. Ông trở lại Dynamo Kyiv năm 1997 và lên kế hoạch cho công cuộc vươn tầm ở châu Âu, họ đã suýt chút nữa lọt vào đến trận chung kết Champions League 1999. Thậm chí Lobanovskyi còn nắm quyền dẫn dắt đội tuyển quốc gia và đưa Ukraine đến trận playoff tham dự vòng chung kết World Cup 2002.

Lobanovskyi đã được tận mắt chứng kiến những ngày tháng vĩ đại cuối cùng của Liên Xô và tháng ngày đầu tiên của một đội tuyển Ukraine độc lập. Sự ra đi đầy bất ngờ vào năm 2002 khiến ông không có cơ hội để chứng kiến đội tuyển quê hương tham dự một giải đấu lớn. Tuy nhiên, dưới sự dẫn dắt của mình, ông đã đưa một đội tuyển Liên Xô với nòng cốt sức mạnh là người Ukraine gần chạm tay vào vinh quang tại Euro 88 và tạo ra một trong những đội tuyển quốc gia hoa mĩ nhất từng có. Chính ông là người kiến tạo nên một thứ bóng đá của tương lai ngay trước một cuộc chuyển giao lịch sử.